بررسی تناسب محتوای داستانهای تألیفی ایرانی برای کودکان و نوجوانان گروه سنی "ج" با مهارت ها و مولفه های تفکر انتقادی

تفکر انتقادی، تفکری است مستدل و مستند به مدارک و اطلاعاتی موثق که انتظار میرود به قضاوتی صحیح منجر شود و استانداردهایی مناسب را برای ارزیابی و تفسیر مسائل پیچیده و بحث برانگیز، به منظور حصول به نتیجه گیری یا تصمیم گیری در خصوص انجام کار یا باور به عقیده ای، عرضه کند. داستان به سبب درگیر کردن کودکان در موقعیت هایی که ممکن است در زندگی روزمره توانایی تجربه آنها را نداشته باشند، همچنین به موجب تقویت مهارت خواندن، قدرت استنباط، و آشنایی با یک واقعه از زوایای گوناگون، نقشی حیاتی در شکل گیری مهارت-های تفکر انتقادی دارد. به ویژه شخصیت های داستان ها هرگاه از توانایی چنین تفکری برخوردار باشند از طریق ساز و کار یادگیری مشاهده ای بر خوانندگان آثار موثر می افتند. پژوهش حاضر، به عنوان پژوهشی توصیفی و با استفاده از روش تحلیل محتوا در تلاش بوده است تا میزان وجود مهارت ها و مولفه های تفکر انتقادی از دیدگاه ریچارد پل را در داستان های تألیفی برای کودکان گروه سنی "ج" که در فاصله سال های 1342 تا 1385 در فهرست کتاب های مناسب شورای کتاب کودک به ثبت رسیده اند، شناسایی و بررسی کند. ابزار پژوهشگر برای این بررسی یک سیاهه وارسی محقق ساخت بود که روایی آن از طریق مشورت با 25 نفر از متخصصان حوزه ادبیات داستانی کودک و نوجوان سنجیده شد. در این مرحله هفده مهارت تفکر انتقادی در دو دسته کلی مهارت های عام و مهارت های ذهنی تعیین و به نوعی با عناصر داستانی، مرتبط تشخیص داده شد. مهارت های عام شامل هدف، طرح پرسش، اطلاعات، داده، شاهد، و تجربه، استنباط ها و تفاسیر، پیش فرض ها، استلزامات و پی آمدها، و نقطه نظرها و دیدگاه های گوناگون؛ و مهارت های ذهنی شامل انصاف (بی طرفی)، تواضع، رشادت، همراهی، استحکام، و پشتکارِ ذهنی، اطمینان در تفکر، تسلط بر خودمحوری، و قابلیت های استدلال اخلاقی بود. در مرحله بعد پایایی ابزار نیز به کمک دو داور که مبانی نظری و کار با سیاهه وارسی برای آنها شرح داده شده بود، سنجیده شد. بررسی 125 داستان، که جامعه پژوهش را تشکیل می دادند، نشان داد که مولفه های استلزامات و پی آمدها، اطلاعات، داده، شاهد، و تجربه، هدف، و قابلیت های استدلال اخلاقی نسبت به سایر مولفه ها در وضعیت بهتری قرار داشته اند. از ضعیف ترین مولفه ها نیز می توان به پیش فرض ها، اطمینان (آزادی) در تفکر، نقطه نظرها و دیدگاه های گوناگون، و استنباط ها و تفاسیر اشاره کرد. کتاب حقیقت و مرد دانا نوشته بهرام بیضایی با مجموع امتیاز 147 بیشترین انطباق را با مولفه-های تفکر انتقادی داشته است. به نظر می رسد در جامعه مورد بررسی داستان های فانتزی انطباق بیشتری با مولفه های تفکر انتقادی نسبت به داستان های واقع گرا داشته اند. تعداد اندک داستان-هایی با درون مایه طنز نیز از دیگر نکات قابل توجه در پژوهش است. وجود راوی های مداخله-گر که منجر به ضعف در توانایی تفسیر و استنباط مخاطب می شود، عدم استفاد ه مطلوب از شگردهای داستانی به منظور خلق موقعیت های متفاوت و تقویت نقطه نظرها و دیدگاه های گوناگون، نداشتن شخصیت های عمیق و تأثیرگذار که مهارت های ذهنی را در کودکان تقویت کند، و داشتن درون مایه هایی همسو و همراستا با مفروضات رایج و پذیرفته شده جامعه در زمان نگارش اثر، از دیگر خصوصیات داستان های جامعه پژوهش بوده است. سیر تحول داستان ها در طول زمان نشان می دهد که اگر از یک رشد مقطعی در دهه چهل بگذریم، عمده رشد متوالی داستان ها به لحاظ مولفه های تفکر انتقادی در آثار متأخر و در دهه هشتاد روی داده است.